Jak był realizowany budżet obywatelski w 2021 r.

Jak podkreślają autorzy Raportu (Borys Martela; Liliana Janik oraz Grzegorz Bubak) druga edycja Barometru budżetu obywatelskiego, podsumowująca to, co działo się w 2021 r. pokazuje, że po pandemii COVID-19, kiedy to wiele miast z realizacji budżetów obywatelskich zrezygnowało, powoli wracają one do łask. O ile w 2020 r. na organizacje tej szczególnej formy konsultacji społecznych zdecydowało się 31% miast powyżej 5 tys. mieszkańców, o tyle w ubiegłym roku zorganizowało je ok. 42% polskich miast powyżej 5 tys. mieszkańców, przeznaczając na nie łącznie ponad 627,5 mln zł.

Czym jest budżet obywatelski

Budżet obywatelski – zgodnie z tym co mówią przepisy ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym – jest szczególna formą konsultacji społecznych. W ramach budżetu obywatelskiego mieszkańcy w bezpośrednim głosowaniu decydują corocznie o części wydatków budżetu gminy. Zadania wybrane w ramach budżetu obywatelskiego zostają uwzględnione w uchwale budżetowej gminy. Rada gminy w toku prac nad projektem uchwały budżetowej nie może usuwać lub zmieniać w stopniu istotnym zadań wybranych w ramach budżetu obywatelskiego. Co do zasady tworzenie budżetu obywatelskiego w gminach jest dobrowolne (o tym, czy budżet obywatelski zostanie wyodrębniony, czy też nie decyduje rada danej gminy). Jednie w miastach na prawach powiatu – z woli ustawodawcy – utworzenie budżetu obywatelskiego jest obowiązkowe. Obecnie w Polsce są 64 miasta na prawach powiatu. Do tej kategorii zaliczają się wszystkie miasta należące do Unii Metropolii Polskich im. Pawła Adamowicza: Białystok, Bydgoszcz, Gdańsk, Katowice, Kraków, Lublin, Łódź, Poznań, Rzeszów, Szczecin, Warszawa i Wrocław.

Ustawodawca decydując o tym, że miasta na prawach powiatu obligatoryjnie tworzą budżet obywatelski określił także minimalną wysokość środków, które w budżecie na ten cel powinny zostać zarezerwowane. zgodnie z art. 5a ust. 5 gminnej ustawy ustrojowej wysokość budżetu obywatelskiego w miastach na prawach powiatu wynosi co najmniej 0,5% wydatków gminy zawartych w ostatnim przedłożonym sprawozdaniu z wykonania budżetu.

Miasta UMP w czołówce

Jak podkreślają autorzy „Barometru budżetu obywatelskiego. Edycja 2021” we wszystkich budżetach obywatelskich w 2021 roku mieszkańcy decydowali o wydaniu ok. 627,5 mln zł. Ponad połowa tej kwoty przypadła na miasta duże zamieszkałe przez ponad 200 tys. mieszkańców. Średnia kwota przypadająca na edycję BO w ośrodkach tej wielkości to niemal 22 mln zł, czyli blisko dziewięć razy tyle co wynosi kwota przeciętna dla miast ogółem.

Największy nominalny budżet obywatelski w 2021 roku miała Warszawa, która oddała w ręce mieszkańców decyzję o przeznaczeniu ponad 93,5 mln zł. Na kolejnych miejscach znalazły się: Kraków (35 mln zł); Łódź (26 mln zł); Wrocław (25 mln zł); Poznań (22 mln zł); Gdańsk (20,8 mln zł); Szczecin (16,7 mln zł); Katowice (15,6 mln zł); Bydgoszcz (15,4 mln zł); Lublin (12,5 mln zł); Białystok (12 mln zł). Rzeszów z budżetem obywatelskim w wysokości 8,2 mln zł uplasował się na 14 pozycji.

W 2023 r. nowe zasady podziału środków

Konstruując budżety obywatelskie na 2021 r. gminy były związane obowiązującymi przepisami prawa, w tym tymi, które dotyczyły zasad podziału środków w ramach budżetu obywatelskiego. Te zaś nie pozostawiały gminom dużej swobody. Jak bowiem wynikało z brzmienia obowiązującego wówczas art. 5a ust. 6 ustawy o samorządzie gminnym „Środki wydatkowane w ramach budżetu obywatelskiego mogą być dzielone na pule obejmujące całość gminy i jej części w postaci jednostek pomocniczych lub grup jednostek pomocniczych.”. Stanowiło to problem dla części gmin, na terenie których nie funkcjonują sołectwa, osiedla, dzielnice itp. Kłopoty odczuwały też ośrodki, które chciały wyznaczyć swój podział na pule lokalne obejmujące mniejsze obszary jednostek pomocniczych bądź w oparciu o różne nieoficjalne sposoby delimitacji (np. zwyczajowe, historyczne).

Problemy te dostrzegł ustawodawca a art. 5a ust. 6 ustawy o samorządzie gminnym został znowelizowany. Zgodnie z obecnie obowiązującym jego brzmieniem „ Środki wydatkowane w ramach budżetu obywatelskiego mogą być dzielone na pule obejmujące całość gminy i jej części lub kategorie kwotowe projektów dotyczące całości obszaru gminy lub jej części.”. Jednocześnie jak wynika z przepisów przejściowych ustawy z dnia 28 kwietnia 2022 r. o zmianie ustawy o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2022 r. poz. 1005) nowe brzmienie art. 5a ust. 6 stosuje się po raz pierwszy do konsultacji społecznych prowadzonych w gminach w ramach budżetu obywatelskiego na rok 2023, pod warunkiem, że do dnia wejścia w życie nowelizacji (czyli do dnia 27 maja 2022 r.) nie zakończono etapu zgłaszania projektów budżetu obywatelskiego na ten rok.