Odchodzimy od tradycji? Polskie zwyczaje pogrzebowe zmieniają się

Zatrzymajmy się na chwilę przy kremacjach i postępowaniu z prochami. Tak jak Pani wspomniała kwestie te obecnie nie są w ogóle uregulowane. W konsekwencji prawo dopuszcza jedynie możliwość ich złożenia (urny z prochami) w grobie lub kolumbarium. Tymczasem oczekiwania – przynajmniej części społeczeństwa idą dalej, na co zwracała m.in. Unia Metropolii Polskich im. Pawła Adamowicza w zgłaszanych do rządowego projektu ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych uwagach. Myślę o propozycjach dotyczących rozsypywania prochów.

Faktycznie z badań prowadzonych przez Unię Metropolii Polskich wynika, że decyzja o kremacji jest coraz bardziej akceptowalna i powszechna. Coraz więcej osób akceptuje i wyraża wolę, aby ich ciało po śmierci zostało właśnie skremowane. Jednocześnie ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych z 1959 r. dopuszcza jedynie kremację i pochówki urnowe. Nie ma możliwości rozsypywania prochów ani na terenie samego cmentarza ani też poza cmentarzem. Nie ma też prawnej możliwości, aby urnę z prochami zmarłego jego bliscy mogli przechowywać np. w domu. 

Możliwości rozsypywania prochów nie przewidywał projekt rządowy.

To prawda, wprowadzenie takich rozwiązań nie zostało w nim przewidziane, co autorzy tłumaczyli tym, że takie formy pochówku nie są akceptowane przez społeczeństwo. Podkreślić należy, że w przypadku większości rozwiązań prawnych nie bada się opinii publicznej. Jednocześnie projektując regulacje prawne należy uwzględnić nie tylko potrzeby teraźniejszości, ale również przyszłości. W przypadku nowych form pochówku nie ma również potrzeby by akceptacja społeczna była znaczna. Nie chcemy bowiem zrezygnować z dotychczasowych form pochówku a jedynie rozszerzyć ich katalog. Alternatywne formy pochówku w przypadku ich wprowadzenia dałby możliwość pochowania w ten sposób jedynie tym dla których jest to zgodne z ich przekonaniami. Z badań stanowiących część raportu „Miejskie nekropolie. Analiza sytuacji, stan prawny oraz wyzwania stojące przed zarządcami cmentarzy komunalnych” wynika, że rozsypywanie prochów poza cmentarzem popiera 40% badanych. Akceptacja ta rośnie wraz z kolejnymi szczeblami wykształcenia i najwyższa jest wśród osób, które ukończyły studia wyższe. Wynosi 55%. Najbardziej otwartymi na alternatywne formy pochowków są mieszkańcy Warszawy, Szczecina i Poznania. Oznacza to więc, że jest pole dla zmiany i potrzeba dyskusji.

A jak ta sprawa została uregulowana w innych krajach?

Z prowadzonych przeze mnie badań wynika, że możliwość rozsypania lub zakopania prochów zarówno na cmentarzu jak i poza nim dopuszcza zdecydowana większość państw członkowskich Unii Europejskiej. Polska jest w tym zakresie jest niechlubnym wyjątkiem. Rolą prawa jest dopuścić taką możliwość oraz określić, gdzie prochy nie mogą być rozsypywane. Prawo bowiem z jednej strony powinno chronić kult pamięci osoby zmarłej i godność przynależną ludzkim prochom z drugiej strony dobro wspólnoty przed nieingerowaniem w jej dobrostan poprzez niedobrowolne uczestniczenie w takiej ceremonii. Z tego względu dąży się m.in. by prochy nie były rozsypywane w morzu przy linii brzegowej. Kolejną kwestią jest to, kto powinien podjąć decyzję o takich formie pochowania. Są kraje, gdzie może ją podjąć uprawniony do pochowania, w innych jedynie zmarły za życia.

Jak zaś przedstawia się kwestia przechowywania urny w domu lub innym miejscu?

Ta kwestia była również przedmiotem badania w ramach raportu. Za taką możliwością opowiedziało się 35 % badanych. Szczegółowa analiza pokazuje, że jest to szczególnie nieakceptowane w grupie seniorów po 60 roku życia oraz wśród osób z wykształceniem podstawowym i zawodowym. Największa akceptacja jest zaś w makroregionie mazowieckim. We wnioskach z raportu nie rekomendowałam dopuszczenia w przepisach prawa możliwości trzymania urny w domu.

Dlaczego?

Po pierwsze rozwiązanie to na tym etapie moim zdaniem jest zbyt kontrowersyjne. Przepisy dotyczące sposobów chowania zmarłych powinny być zmieniane w sposób ewolucyjny, odzwierciedlający postawy społeczeństwa. Może więc za kilkanaście lat będzie to wyglądało inaczej. Po drugie zakaz przechowywania urny w domu wynika z dążenia godnego postępowania z prochami i zagwarantowania im należytego miejsca spoczynku. Tak jest w większości ustawodawstw krajów europejskich. Tam jednak, gdzie jest to możliwe następuje najczęściej na podstawie zezwolenia organów administracji, które sprawują kontrolę nad miejscem przechowywania urny. Oznaczałoby to, w kontekście Polski wprowadzanie nowego zadania dla organów administracji publicznej. To zaś wydaje się niecelowe, nie mówiąc o tym, że kontrola nad urna mogłaby być iluzoryczna. Po trzecie w przypadku, gdy prawo dopuszcza pozostawienie urny w domu brak jest publicznego miejsca żałoby. Prawo powinno określić zasady dopuszczenia do niej osób bliskich. 

A jak jest w innych krajach?

Ciekawym przykładem jest Estonia. W Estonii, podobnie jak w Polsce, nie ma obecnie przepisów, które regulowałyby czy urnę z prochami zmarłego można trzymać w domu, czy też nie. Okazuje się jednak, że nie jest to przeszkoda, aby w praktyce z takiego rozwiązania korzystać. Estoński prawodawca doszedł bowiem do wniosku, że jeżeli to nie zostało przepisach prawa wyraźnie zabronione, to jest to dozwolone. 

Zupełnie inaczej sprawa trzymania urny z prochami w domu wygląda w Austrii. Tam Austriackie Kraje Związkowe, co do zasady, doszły do wniosku, że urnę z prochami zmarłego wolno trzymać w domu, ale trzeba na to uzyskać zezwolenie. Chodzi o to, że administracja ma wiedzę, gdzie (u kogo) taka urna z prochami zmarłego się znajduje i może np. wizytować sposób jej przechowywania. Rozwiązania są tu jednak zróżnicowane, ponieważ w każdym kraju związkowym obowiązuje odrębna regulacja prawna w tym zakresie.

Z kolei regulacja węgierska dopuszcza przechowywanie prochów zmarłego przez jego bliskich, ale wymaga jednocześnie, aby przynajmniej część jego prochów została pochowana na cmentarzu. Chodzi przede wszystkim o to, aby zagwarantować każdemu możliwość czczenia pamięci osoby zmarłej.

Inną formą pochówku, która zdobywa sobie coraz szerszą rzeszę zwolenników na świecie są tzw. pochówki ekologiczne.

Rzeczywiście, przy czym nie chodzi tylko o pochówek ekologiczny, ale o całą koncepcję cmentarza ekologicznego, czyli takiego, którego przestrzeń nie jest „zaśmiecana” tym wszystkim, co jest tak charakterystyczne dla przestrzeni cmentarzy tradycyjnych. 

Cmentarz ekologiczny to jest cmentarz, gdzie nie dopuszcza się pewnych form upamiętnienia, nie dopuszcza się kamienia, nie dopuszcza się plastiku przede wszystkim, nie dopuszcza się wszystkich tych wytworów związanych z trudno przetwarzanymi materiałami. Jednocześnie jest to sposób obniżenia kosztów pochowania bez naruszenia kultu pamięci osoby zmarłej. Z perspektywy zaś jednostek samorządu terytorialnego jest to także rozwiązanie zmierzające do zredukowania ilości odpadów cmentarnych, a w konsekwencji zmniejszenia kosztów prowadzenie cmentarzy.

Czy do wprowadzenia cmentarzy ekologicznych potrzebne są zmiany w prawie? 

Odpowiedz na to pytanie nie jest jednoznaczna. Z jednej strony przykład Poznania pokazuje, że nie. Już teraz - w ramach obowiązujących przepisów i istniejących cmentarzy - mamy możliwość tworzyć ekologiczne kwatery, takie „lasy pamięci”, gdzie nie można wejść do środka, nie ma nagrobków, nie wnosi się lampek, wieńców, plastiku. Jednocześnie cmentarz ekologiczny wymaga – podobnie jak pogrzeb w formie rozsypania prochów – zmiany w podejściu do czczenia pamięci osoby zmarłej. Jak wiemy zmiany kulturowe, światopoglądowe są zazwyczaj najtrudniejsze. O ile mogę sobie wyobrazić, że taka „ekologiczna kwatera” może funkcjonować w ramach istniejącego, tradycyjnego cmentarza, o tyle uważam, że cały cmentarz ekologiczny, dla swojego istnienia o przetrwania wymagałby jednak wsparcia ze strony ustawodawcy. W przepisy prawa należy zdefiniować pojęcie cmentarza ekologicznego (jako odrębny cmentarz lub część cmentarza tradycyjnego) i wprowadzać ogólne regulacje prawne dotyczące pochówków ekologicznych, w tym zasady pochówku, takie jak rodzaj urny i trumny oraz obowiązek zachowania takiego cmentarza w pierwotnej ekologicznej formie do czasu jego likwidacji.

Jeżeli już przy ekologii jesteśmy, to zapytam o rzecz, która w dyskusji o cmentarzach wydaje mi się gdzieś umykać. Chodzi o śmieci, o odpady. Cmentarze są „producentami” ogromnych ilości odpadów.

Kwestię odpadów cmentarnych reguluje ustawa o utrzymaniu porządku i czystości w gminach oraz rozporządzenie ministra środowiska w sprawie katalogu odpadów. W myśl aktów prawnych odpady komunalne zebrane z terenu cmentarza powinny podlegać selektywnej zbiórce. W praktyce jednak może ona zostać przeprowadzona w ograniczonym stopniu m.in. z uwagi na charakterystykę samych odpadów. 

Odpady cmentarne (wszelkiego rodzaju wiązanki, znicze i inne przedmioty, za pomocą których wyrażamy pamięć o zmarłych) są trudne do utylizacji. Trudno jest odzyskać surowce z tego rodzaju odpadów, które - bardzo często - stanowią mix różnych surowców od, powiedzmy – zielonych (kwiaty, gałęzie itp.), przez plastik, metale i inne (glina, ziemia). Często też są one zanieczyszczone różnymi substancjami, jak chociażby stearyna ze świec i zniczy. Coraz częściej na cmentarzach pojawiają się elektrośmieci - obok bowiem zniczy tradycyjnych coraz popularniejsze na cmentarzach są znicze elektryczne.

Jak pokazuje wspomniany już przeze mnie raport Unii Metropolii Polskich proces segregacji cmentarnych nieczystości jest nieefektywny. Niektóre miasta, w tym Warszawa, Bydgoszcz i Lublin posiadają odpowiednie pojemniki, ale segregacja jest mało efektywna. Część z nich, jak np. Białystok, Poznań czy Szczecin po wielu próbach zaniechały segregacji, wszystkie odpady są tam traktowane jako zmieszane.

Jak temu problemowa zaradzić?

Chciałoby się powiedzieć: konieczna jest interwencja ustawodawcy, ale jak wiemy z doświadczenia niewiele jest takich sfer życia ludzi, w których samą zmianą przepisów można coś osiągnąć. Tutaj konieczna jest zmiana światopoglądowa. W raporcie proponuje by rozpocząć cykliczne akcje społecznie we współpracy z największymi związkami wyznaniowymi w RP zmierzające do zmian zachowań społecznych. Jest to jednak proces długotrwały. Warto również zadbać o dobre znakowanie pojemników na odpady, a także taką formę tych pojemników by dostosować ją do potrzeb ludzi starszych. 

Dziękuję za rozmowę.