Pomoc uchodźcom z Ukrainy to wielkie wyzwanie dla miast

Z usług publicznych każdego dnia korzysta w miastach i gminach miliony osób. Żadna z nich nie zastanawia się specjalnie, to organizuje edukację, służbę zdrowia, czy transport publiczny. Przeciętny Kowalski nie myśli o tym, ile wysiłku i środków pochłania zorganizowanie rzeczy tak prozaicznej jak odbiór śmieci, dostarczanie wody czy odprowadzanie ścieków. To wszystko bowiem ma – można powiedzieć – na wyciągnięcie ręki. Problemy zaczynają się, gdy w tym systemie zaczyna coś szwankować: przestają jeździć autobusy, w kranie brakuje wody, a pod naszymi drzwiami rośnie coraz większa góra śmieci. Dopiero wtedy zauważamy, jak ważne jest to czego na co dzień nie dostrzegam i jak wielką i ważną pracę wykonują samorządy, do których w przeważającym stopniu należy organizowanie usług komunalnych oraz ciągłe dbanie o to, aby ich świadczenie przebiegało nieprzerwanie i bez zakłóceń.

Zdefiniować, zaplanować i wykonać

Świadczenie usług komunalnych jest najważniejszym zadaniem samorządów na każdym ich poziomie. Oczywiście najwięcej z nich zostało przypisanych samorządom, przede wszystkim gminom.

Zakres zadań gminy określa ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym. Jej przepisy wskazują, że do zakresu działania gminy należą wszystkie niezastrzeżone ustawami dla innych podmiotów sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym. Zadaniem gminy jest bieżące i nieprzerwane zaspokajanie zbiorowych potrzeb ludności w drodze świadczenia powszechnie dostępnych usług. Wypełnianie zadań gminy odbywa się na podstawie przepisów prawa i uchwał rady gminy. Wśród tych ostatnich wymienić należy przede wszystkim budżet gminy, czyli uchwalany na dany rok plan dochodów i wydatków. Planując w jakim zakresie finansowane będą poszczególne, realizowane przez gminę zadania, władze lokalne decydują o zakresie ich realizacji dostosowując go w ten sposób do lokalnych potrzeb. Te zaś są wyznaczane za pomocą rozmaitych wskaźników, wśród których jednym z najważniejszych (jeżeli nie najważniejszym) jest liczba mieszkańców. To dlatego tak wielkie znaczenie dla planowania działań gmin mają badania demograficzne pokazujące jak kształtuje się przyrost naturalny, migracje; jak zmienia się struktura danej społeczności (liczba kobiet i mężczyzn, dzieci i młodzieży, osób w wieku produkcyjnym i emerytów, itd.). Wiedza o tym, jakie zmiany demograficzne nastąpią w danej gminie, czy mieście w ciągu najbliższych lat pozwalają – z odpowiednim wyprzedzeniem – planować przestrzenny rozwój miasta; rozwój niezbędnej infrastruktury (np. sieci drogowej, wodociągowo – kanalizacyjnej, itp.); liczbę szkół, przedszkoli i żłobków; pomoc społeczną; placówki ochrony zdrowia; rozwój transportu publicznego i wiele innych usług publicznych.

2,5 mln uchodźców w ciągu miesiąca

Czasami jednak mamy do czynienia z sytuacjami, których przewidzieć się nie da, a które mają ogromny wpływ na funkcjonowanie systemu usług publicznych. Z taką sytuacją mamy właśnie do czynienia w tej chwili. Wojna za naszą wschodnią granicą, wywołana agresją Rosji na Ukrainę, spowodowała ogromny napływ uchodźców do naszego kraju. Do Polski, w ciągu zaledwie jednego miesiąca, trafiło prawie 2,5 mln uchodźców: kobiet, dzieci i mężczyzn, którzy schronienie przed wojną znaleźli w polskich miastach i gminach (dla porównania: w ciągu największego w ostatnim czasie kryzysu migracyjnego, w latach 2014-2015 Europa (cała) przyjęła ok 1,5 miliona uchodźców).

Ta fala migracji w Ukrainy spowodowała gwałtowny wzrost liczby ich ludności w miastach i gminach. Jak pokazuje przygotowany przez Centrum Analiz i Badan Unii Metropolii Polskich raport o uchodźcach z Ukrainy w największych polskich miastach „Miejska Gościnność: Wielki Wzrost, Wyzwania i Szanse”, aż dwie trzecie Ukraińców w Polsce mieszka w 12 największych obszarach metropolitalnych.

Źródło: Raport UMP „Miejska Gościnność: Wielki Wzrost, Wyzwania i Szanse”

Tak gwałtowny wzrost liczby mieszkańców spowodował, że nastąpiło drastyczne zwiększenie zapotrzebowania na usługi publiczne, które miasta świadczą na rzecz swoich mieszkańców.

Wyższa liczba ludności to większy popyt na usługi komunalne

A ponieważ ten gwałtowny wzrost zapotrzebowania na usługi komunalne był niezapowiedziany (a w konsekwencji nie dało się go ująć w planach roku 2022, przede wszystkim w uchwalanych na ten rok budżetach i planach finansowych), może się on odbić – niestety niekorzystnie – zarówno na jakości usług świadczonych mieszkańcom, jak i na ich dostępności. Rosną także koszty świadczenia tych usług.

Skalę problemów i wyzwań, które stanęły przed jednostkami samorządu terytorialnego najlepiej widać na przykładzie edukacji i oświaty.

Jak wynika z danych zgromadzonych w Systemie Informacji Oświatowej od 24 lutego br. Do polskich placówek oświatowych (przede wszystkim przedszkoli i szkół różnego stopnia). Trafiło już 186 928 dzieci i młodzieży z Ukrainy. W przeważającej liczbie są to to dzieci w wieku szkolnym, na poziomie szkoły podstawowej (135644 dzieci, w tym ok. 9 tys. dzieci w oddziałach przedszkolnych szkół podstawowych). Do naszych przedszkoli trafiło już ponad 35 tysięcy dzieci z Ukrainy. Pozostałą liczbę stanowią uczniowie liceów, techników (odpowiednio 12 tys., 2,7 tys.).

Gro z tych nowych uczniów trafiło do szkół i przedszkoli w największych miastach w Polsce. Przykładowo aby w Warszawie znaleźć miejsce dla nowych 68 tys. uczniów i przedszkolaków konieczne byłoby wybudowanie 68 nowych placówek oświatowych (zakładając, że do każdej uczęszczałoby około 1000 uczniów). Biorąc pod uwagę, że w 2021 r. koszt budowy jednej szkoły (w zależności od wielkości obiektu) wahał się od 43 mln zł do 83 mln zł, to aby te inwestycje zrealizować Warszawa musiałaby nagle znaleźć w swoim budżecie aż 4,3 mld zł (zakładając, że średni koszt budowy jednej placówki wynosił 63 mln zł). To doskonale pokazuje skalę stojących przed samorządami wyzwań.

W oparciu o twarde dane Ministerstwa Finansów

Jaka jest sytuacja finansowa samorządów pokazują wyliczenia Związku Miast Polskich oparte na danych Ministerstwa Finansów. Pokazują, że o ile dochody JST stabilnie rosły aż do roku 2019 r., czyli do czasu, gdy rozpoczęto zmiany w systemie dochodów PIT i CIT, o tyle po 2019 r. nastąpiło ich kompletne załamanie. Dość powiedzieć, że gdyby nie zmiany podatkowe wprowadzane od 2019 r. (w tym Polski Ład) to wpływy podatkowe samorządów w 2022 r. wynosiłyby 75 mld zł, a nie „gwarantowane” (bo wyliczone przez Ministerstwo Finansów) 57 mld zł, czyli byłyby wyższe o 21 mld zł.

Te niekorzystne dla finansów samorządowych zmiany się nie kończą. 28 marca 2022 r. rząd zaproponował bowiem kolejną zmianę w podatku PIT, której skutkiem będzie kolejny spadek dochodów. Według rządowych danych zawartych w ocenie skutków regulacji tego projektu strata JST z PIT wyniesie blisko 85 mld zł w latach 2022-2031, a łączną stratę dochodów netto JST (po uwzględnieniu zwiększenia środków z tytułu subwencji rozwojowej) sięgnie 11 mld zł.

Natomiast dla miast zrzeszonych w Unii Metropolii Polskich ubytek z ww. rozwiązań wyniesie w skali roku 2023 ok. 3,25 mld zł: dla Białegostoku będzie to ubytek w wysokości ok 91 mln zł, Bydgoszczy - 103 mln zł, Gdańska - 197 mln zł, Katowic 118 mln zł, Krakowa - 371 mln zł, Lublina 107 mln zł, Łodzi - 239 mln zł, Poznania - 244 mln zł, Rzeszowa - 66 mln zł, Szczecina 129 mln zł, Warszawy - 1 mld 279 mln zł, a dla Wrocławia to kwota 308 mln zł.

Ten ubytek powstaje po stronie dochodów bieżących samorządowych budżetów. Ma więc wpływ na ich zdolność obsługi zadłużenia, realizacje inwestycji i co najważniejsze realizacji usług publicznych dla wszystkich mieszkańców.