Edukacja

Czego powinna uczyć polska szkoła? Przygotowanie do samorządności

10 maja 2024

Ministerstwo Edukacji planuje zmiany polegające na usunięciu przedmiotu Historia i Teraźniejszość, który był realizowany od I klasy szkół ponadpodstawowych (liceów, techników i szkół branżowych) i zastąpieniu go nowym przedmiotem dedykowanym edukacji obywatelskiej, ale wprowadzonym od II klasy ww. szkół. Przy okazji planuje się oczywiście wprowadzenie zmian w podstawie programowej kształcenia ogólnego. Nowy przedmiot będzie realizowany od roku szkolnego 2025/2026. Wydaje się natomiast, że ME nie planuje zmian w ramówce dla szkoły podstawowej, nadal będą obowiązywały 2 godz. przedmiotu Wiedza o społeczeństwie (WoS) dopiero w klasie VIII. I ten aspekt dajemy pod rozwagę kierownictwu MEN: czy nie warto dać szkole więcej czasu i tzw. przestrzeni na omówienie i praktykowanie „edukacji obywatelskiej” zwłaszcza w kontekście zagadnień z zakresu samorządności. Kilka argumentów znajdą Państwo w poniższym tekście.

Trochę najnowszej „historii”

Unia Metropolii Polskich w styczniu 2022 roku negatywnie zaopiniowała proponowane przez Ministerstwo Edukacji i Nauki zmiany, w szczególności zmianę przedmiotu Wiedza o Społeczeństwie (realizowanego w zakresie podstawowym) na przedmiot Historia i Teraźniejszość i przesunięcie np. w liceum ogólnokształcącym 1 z 8 godzin (w cyklu kształcenia) przeznaczonych dotychczas na przedmiot Historia w celu zwiększenia do 3 liczby godzin przedmiotu Historia i Teraźniejszość (z 2 godzin w cyklu kształcenia przeznaczonych dotychczas na przedmiot Wiedza o Społeczeństwie).

Zwracaliśmy także uwagę kierownictwu MEiN (zwłaszcza ministrowi Piontkowskiemu – byłemu nauczycielowi historii) na konsekwencje tych zmian. Na 126 wymagań szczegółowych zawartych w projekcie podstawy programowej zapisano tylko 3 dotyczące zagadnień Unii Europejskiej i tylko 3 dotyczące samorządu terytorialnego. Nie uspokajało nas zapewnienie, że podstawa programowa przedmiotu HiT zostanie uzupełniona o tematykę samorządową. Mieliśmy świadomość, że jest ona i tak dramatycznie przeładowana, więc nie ma realnych szans na pochylenie się nad uzupełnieniem treści. Natomiast argument, że przedmiot WoS w wersji rozszerzonej pozostaje, nie miał dla nas większego znaczenia. Oznaczało to bowiem, że Wiedza o Społeczeństwie będzie dostępna tylko dla wybranych ( dla uczniów, którzy zdecydują się na rozszerzenie w tym zakresie).

Czy warto „kruszyć kopie” o treści podstaw programowych?

Podstawa programowa jest dokumentem, który wpływa na kształt wszelkich działań podejmowanych w szkole. Określa cele i treści nauczania w procesie dydaktycznym w formie ogólnych i szczegółowych wymagań dotyczących wiedzy i umiejętności, które powinien mieć uczeń po zakończeniu określonego etapu edukacyjnego. Dla nauczyciela podstawa programowa jest wyznacznikiem pracy dydaktycznej w danym przedmiocie. Uczenie zgodnie z treściami zawartymi w „podstawie” jest ich zasadniczym obowiązkiem. Zatem to, co jest wpisane do podstawy programowej, ma swoje odzwierciedlenie w tym, co na lekcji, ale jednocześnie nie często w zasobach wiedzy uczniów i uczennic.

Realizowana w szkole edukacja może mieć i ma zazwyczaj dwa wymiary: teoretyczny – jest „wykładana” w ramach danego przedmiotu, np. HiT-u czy WoS-u, oraz praktyczny – poprzez bardziej lub mniej uświadomione uczestnictwo uczniów w działaniach zmierzających do uzyskania określonych umiejętności i kompetencji. Są nimi np. udział w dyskusjach (szczególnym przykładem są debaty oksfordzkie), wizyty w miejscach praktykowania wiedzy (instytucje, urzędy, firmy), wspólne/zbiorowe podejmowanie decyzji (choćby dotyczące wycieczek czy realizowania projektów) czy też artykułowanie postulatów i dążenie do osiągnięcia wspólnych celów (np. szkoła bez dzwonków, piątek bez ocen).

Jesteśmy raczej zgodni, że ten praktyczny model kształcenia przynosi znacznie lepsze rezultaty. Zatem warto zachęcić dyrektorów szkół i nauczycieli do rozwijania aktywizujących metod uczenia oraz stosowania nieoczywistych ścieżek dydaktycznych. Takie możliwości, a wręcz wskazówki są także zawarte w treści podstaw programowych pod tytułem: „warunki i sposób realizacji”. W jednej z nich* czytamy: „W nauczaniu wiedzy o społeczeństwie powinno się stwarzać sytuacje edukacyjne, w których uczeń stosuje poszczególne metody autoprezentacji, rozwiązywania konfliktów i problemów, współdecydowania. W miarę możliwości ważne byłoby również pozyskiwanie informacji w toku wycieczki edukacyjnej (…) oraz we współpracy z organizacjami pozarządowymi.”

Główne wnioski z badania ICCS 2022 – wskazówki, co należy zmienić

W polskich szkołach przeważa raczej tradycyjne podejście dydaktyczne w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie. Wśród stosowanych metod aktywizujących dominują ich prostsze odmiany. Ocenianie jest skupione na stopniu opanowania wiedzy przedmiotowej, a nie na umiejętnościach i zaangażowaniu uczniów.

Między obrazem szkolnej partycypacji w opinii dyrektorów szkół i jej obrazem w opinii uczniów występują duże różnice. Dyrektorzy oceniają wysoko szkolną samorządność, wśród uczniów ponad połowa ocenia, że ich samorząd jest mało aktywny.

Powszechność udziału w szkolnych wyborach niekoniecznie przekłada się u polskich uczniów na poczucie włączenia w procesy decyzyjne i poczucie wpływu na sprawy szkoły. Polscy uczniowie średnio rzadziej od rówieśników z innych krajów uważają, że interesy uczniów są uwzględniane w procesach decyzyjnych w szkole, a także że szkoła wspiera ich i zachęca do angażowania się w takie procesy decyzyjne.

W ustawie Prawo oświatowe (art. 85) czytamy:

Samorząd tworzą wszyscy uczniowie szkoły lub placówki.
Zasady wybierania i działania organów samorządu określa regulamin uchwalany przez ogół uczniów w głosowaniu równym, tajnym i powszechnym. Organy samorządu są jedynymi reprezentantami ogółu uczniów.
Regulamin samorządu nie może być sprzeczny ze statutem szkoły lub placówki.
Samorząd może przedstawiać radzie szkoły lub placówki, radzie pedagogicznej oraz dyrektorowi wnioski i opinie we wszystkich sprawach szkoły lub placówki, w szczególności dotyczących realizacji podstawowych praw uczniów, takich jak:

1) prawo do zapoznawania się z programem nauczania, z jego treścią, celem i stawianymi wymaganiami;

2) prawo do jawnej i umotywowanej oceny postępów w nauce i zachowaniu;

3) prawo do organizacji życia szkolnego, umożliwiające zachowanie właściwych proporcji między wysiłkiem szkolnym a możliwością rozwijania i zaspokajania własnych zainteresowań;

4) prawo redagowania i wydawania gazety szkolnej;

5) prawo organizowania działalności kulturalnej, oświatowej, sportowej oraz rozrywkowej zgodnie z własnymi potrzebami i możliwościami organizacyjnymi w porozumieniu z dyrektorem;

6) prawo wyboru nauczyciela pełniącego rolę opiekuna samorządu.

Czym jest edukacja obywatelska?

Warto zwrócić uwagę na fakt, że zasadniczym celem edukacji obywatelskiej (edukacji do obywatelskości) jest przede wszystkim kształtowanie świadomości obywatelskiej już od najmłodszych lat i w sposób jak najbardziej naturalny, czyli praktyczny („w działaniu” i „przy okazji”). Dzięki takiemu kształceniu ludzie będą mogli rozwijać kompetencje społeczne, podejmować dojrzałe decyzje oraz ponosić odpowiedzialność za otoczenie społeczne. Wyposażenie młodych ludzi w odpowiednie umiejętności pozwala m.in. na zrozumienie otaczającego ich świata, stawiania diagnoz czy odpowiedniego reagowania i wyciągania wniosków w różnych sytuacjach życiowych i społecznych. To także sposób na budowanie odporności społeczeństwa. Warto zatem już od najmłodszych lat promować wśród dzieci i młodzieży aktywność społeczną, która jest fundamentem edukacji obywatelskiej. Jak to robić? Otóż jakiś czas temu na naszej stronie opublikowaliśmy tekst o szkolnych budżetach obywatelskich . Dzisiaj kilka słów o roli i znaczeniu samorządu uczniowskiego w życiu społecznym i publicznym uczniów.

Demokracja (przedstawicielska) w praktyce

W drugiej połowie kwietnia br. w siedzibie ORE odbyła się konferencja “Uczymy demokracji w branżówkach - poprzez doświadczanie samorządności uczniowskiej” podsumowująca dwuletni projekt fundacji Civis Polonus pt. „Demokracja w branżówkach - innowacyjne podejście do samorządu uczniowskiego w szkołach branżowych” . Jego celem było budowanie kultury demokratycznej i zaangażowania obywatelskiego na poziomie lokalnym oraz rozwijanie kompetencji obywatelskich uczniów i uczennic szkół branżowych poprzez wzmocnienie demokratycznej funkcji samorządów uczniowskich.

W projekcie oraz w konferencji wzięli udział uczniowie i uczennice, dyrektorzy oraz nauczycielki – opiekunki samorządów uczniowskich sześciu szkół z województwa warmińsko-mazurskiego. Omówiono wyniki badania postaw młodzieży ze szkół branżowych dotyczące aktywności społecznej i obywatelskiej, wskazano najważniejsze efekty działań projektowych, a najciekawsze były wypowiedzi samej młodzieży zarówno w części warsztatowej jak i podczas poszczególnych paneli. Ich zaangażowanie i radosna energia, która została wyzwolona dzięki otwartości szkoły i pomocy ze strony kadry pedagogicznej, jest prawdziwie bezcenna.

Samorządność rodzi się w szkole

Przykłady aktywności samorządów uczniowskich to crème de la crème praktyki współpracy, projektowania i realizacji, a także aktywizacji uśpionych. To zdobywanie wiedzy i rozwijanie kompetencji miękkich, odkrywanie własnej wartości wśród uczniów i uczennic oraz to, co dla młodych ludzi jest najważniejsze: budowanie poczucie sprawczości.

Z badania wynika, że uczniowie uczęszczający do szkół branżowych szczególnie potrzebują wsparcia w zakresie nabywania kompetencji obywatelskich. Faktem jest, że liczba godzin przedmiotu Wiedza o Społeczeństwie jest o połowę mniejsza niż w liceach a praktyką – że samorządność uczniowska jest w wielu przypadkach marginalizowana. Wydaje się jednak, że kluczowe znaczenie ma tutaj jednak nie liczba godzin WoS-u, a doświadczanie i już nabyte – lub nie – umiejętności społeczne. To tylko potwierdza potrzebę, a nawet konieczność stawiania na kształcenie obywatelskie w szkole podstawowej, już na najwcześniejszym etapie edukacyjnym.

W raporcie czytamy:

„Okres dorastania ma kluczowe znaczenie dla tworzenia postaw wobec polityki i życia obywatelskiego. W tym czasie kształtują się przekonania na temat roli człowieka w społeczeństwie, podejścia do norm społecznych, a także do systemu politycznego i demokracji. (…) W szkołach, w których większy odsetek uczniów i uczennic angażuje się w działania SU, panuje inna atmosfera. Uczniowie zdecydowanie odczuwają, że wspólnie z nauczycielami określają zasady współpracy, a uczniowie częściej czują, że mają wpływ na decyzje dotyczące edukacji, organizacji życia szkoły czy wspólnej przestrzeni.”

Rozwijanie szkolnej samorządności jest jednym z podstawowych narzędzi, które spowoduje, że słowa: wspólnota, komunikacja, wybór, konsultacje, odpowiedzialność, demokracja – nie pozostaną puste i czysto teoretyczne.

* Podstawa programowa kształcenia ogólnego z komentarzem (2018). Szkoła podstawowa. Wiedza o społeczeństwie